برادران و خواهران گرامی، در این خطبه به موضوعات آموزشی می پردازیم. موضوعاتی که همه ما برای اصلاح مسیر زندگی به آن نیاز داریم. از جمله موضوع مهمی که همه ما به عنوان فردی در جامعه به آن نیاز داریم فرهنگ انتقاد و ارزیابی سازنده است.
برادران و خواهران این موضوع یعنی فرهنگ سازی نیازی مهم و ضروری است و ملاحظه کنید که چگونه از این هدف دور شده ایم.
با نظر به اینکه آیات قرآنی و احادیثی در این خصوص بیان شده اند، چگونه باید رفتار کنیم؟
اکنون اهمیت این هدف را در زندگی بیان می کنیم.
هر آرمان و فرهنگی که اهمیت آن را احساس کنیم و به نتیجه مثبت آن در زندگی خود پی ببریم، برای عمل به آن اهتمام می ورزیم و تلاش می کنیم که آن عمل را انجام دهیم. ولی اگر به اهمیت اینگونه آرمانها و فرهنگها در زندگی خود پی نبریم، انجام آن امور برای ما اهمیتی نخواهد داشت و به راحتی از نتایج و ثمرات آن آرمانها و فرهنگها بی بهره خواهیم ماند.
از آرمانها و فرهنگهای مهم و ضروری، فرهنگ انتقاد سازنده و مثبت و همچنین ارزیابی هدفمند است.
واضح است که همه انسانها به جز معصومین خطا می کنند و همه در مسیر زندگی خود مورد هدف گناهان و خطاها و شکستها مواجه هستند، گاهی در عبادات و ارتباط خود با خداوند متعال و گاهی هم در رفتار و اخلاق خود و گاهی هم در فکر و منش، عادتها و تبعیتها و دنباله رویها و فرهنگها و در تمامی زمینه های زندگی انسان در معرض خطا است. گاهی اوقات این خطاها بزرگ هستند و گاهی این خطاها کوچک، گاهی خطاها اخلاقی و فرهنگی و علمی هستند و گاهی نیز یک شخص عادی و گاهی شخصی مهم در جامعه با خطا مواجه می شود. و گاهی نیز گروه بزرگی از جامعه اشتباه می کنند و در این صورت تاثیر آن خطا و اشتباه بسیار بر جامعه خواهد بود و در این صورت آن خطا و اشتباه بر جامعه و فرد تأثیرات بسیار منفی خواهد داشت.
دقت کنید، هشدارهایی در قرآن کریم و احادیث شریف در مورد این موضوع بیان شده است. دلایلی همانند جهل، غالب شدن شهوات، چیره شدن شیطان بر انسان و بسیاری از عوامل در طبیعت هستند که انسان را در معرض خطا قرار می دهند و گاهی این خطاها در صورتی که زیاد تکرار شوند و هرچه سریع تشخیص داده نشوند و با آن خطاها برخورد نشود، برای شخص یا جامعه هلاکت را به بار می آورند. در حدیثی آمده «خیر الخطائین التوابین یعنی بهترین گناهکاران توبه کنندگان آنان هستند.»
ای انسان، هر کسی که باشی تو در معرض خطا و اشتباه قرار داری، اکنون راه اصلاح این خطا چیست؟ به ویژه اینکه انسان همیشه در معرض خطاست و همانگونه که در حدیث آمده بهترین گناهکاران توبه کنندگان آنان هستند؟
اکنون سخن ما در مورد توبه نیست، ولیکن می خواهیم بیان کنیم که یک شخص یا جامعه بسیار در معرض خطا و اشتباه قرار دارد و نیاز است که همواره به شخص یا جامعه اشتباهات گوشزد شود تا بتواند اشتباه خود را تشخیص دهد. سپس با هدف اصلاح خطا، باید ارزیابی شروع گردد تا شخص خطاکار متوجه خطاهای خود شود و در غفلت خود باقی نماند، زیرا که اگر خطاها به صورت مستمر ادامه یابند باعث هلاکت فرد یا جامعه خواهند شد. همانگونه که گفتیم خطاها، خطاهای اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی و فکری هستند و گاهی یک شخص عادی مرتکب آن می گردد و گاهی هم یک شخصیت مهم در جامعه و گاهی هم گروهی از جامعه مرتکب اشتباهی می شوند، کلیه این خطاها یک وجه مشترکی دارند و آن هم این است که برای عدم تکرار آن نیاز به تمییز و تلاش برای عدم تکرار آن و یادآوری دائمی آن است، زیرا تکرار خطاها و شکستها در زندگی، موجب هلاکت فرد و جامعه خواهد شد.
برخی از آیات قرآنی به این مساله مهم اشاره نموده اند. اکنون به برخی از این آیات و احادیث شریفه که اهمیت این موضوع را بیان کرده اند، اشاره ای می کنیم:
قال الله تبارك وتعالى : (وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ). و آنان که اگر کار ناشایسته کنند و یا ظلمی به نفس خویش نمایند خدا را به یاد آرند و از گناه خود (به درگاه خدا) توبه کنند.
این آیه شریفه اشاره به این دارد که مومن باید همیشه متوجه رفتار و کردار خود باشد و اگر به خود ظلمی کرد، یا گناهی را مرتکب شد، یا از نا اگاهی وجهل خود کار ناپسندی را انجام داد و یا از شیطان پیروی کرد، پس از پشیمانی توبه کند و از خداوند متعال طلب عفو نماید. و در حدیثی آمده: (ليس منا من لم يحاسب نفسه في كل يوم) از ما نیست ان کسی که هر روز رفتار خود را مورد حساب قرار ندهد. اگر رفتار خوبی داشت خدا را شکر کند و اگر عمل ناپسندی داشت از خداوند متعال طلب آمرزش کند.
از امیر المومنین علی علیه السلام نیز حدیثی نقل شده که فرمودند: (حق على المسلم ان تكون له ساعة لا يشغلهُ عنها شاغل فيحاسب نفسه مما اكتسب في ليله ونهاره). مسلمان باید ساعتی را برای حساب و کتاب خود و آنچه در شب و روز کسب کرده اختصاص دهد.
انسان باید خطاهای خود را تشخیص دهد و خود را مورد حساب و کتاب قرار دهد.
در مورد انتقاد ما دو انتقاد داریم، انتقاد از خود و انتقاد از دیگران. دقت کنید، برای اینکه این موضوع ثمره داشته باشد باید احکام و عاداتی داشته باشد، و اگر اینگونه باشد ما به آن انتقاد سازنده می گوییم، واگر از این قاعده خارج شد تبدیل به وسیله ای جهت از بین بردن شخصیت اشخاص در جامعه میگردد، دراین صورت روابط دوستانه از بین می رود، و روابط دوستی و احترام را در جامعه تبدیل به کینه کرده و کرامت و منزلت اجتماعی انسان را تضعف می نماید.
برادرانم برای ما ضرورت دارد که هر کدام از ما انتقاد و نصیحت را از دیگران بپذیریم، مشکل ما این است که بیشتر ما نصیحت و انتقاد سازنده را نمی پذیرد، این مشکلی اجتماعی، اخلاقی و فکری است.
امام صادق علیه السلام فرموده اند: عن الامام الصادق (عليه السلام) : (لا يزال الانسان بخير ما كان له توفيق من الله عزوجل، وواعظ من نفسه وقبول ممن ينصحه). مؤمن نیازمند سه خصلت است: توفیق از سوی خداوند، واعظی از درون خود، پذیرش نسبت به کسی که او را پند می دهد.
انسان مومن اگر آگاه باشد و انتقاد و نصیحت دیگران را بپذیرد می تواند مسیر خود را اصلاح کند.
از امیر المومنین علیه السلام نقل شده که فرموده اند: (ليكن آثر الناس عليك من اهدى اليك عيبك واعانك على نفسك). مقدم ترین فرد از دوستان تو باید کسی باشد که عیب های تو را گوشزد کرده و تو را در راه خیر و سعادت یاری دهد.
اکنون عوامل نقد سازنده چیست؟ بسیاری از ما عوامل نقد سازنده را به خوبی ادا نمی کنند، اکنون به برخی از این عوامل اشاره می کنیم.
1- استفاده از روشی حکیمانه و روشی که شخص منتقد بتواند با آن به قلب شخص انتقاد شونده راه یابد، برخی از موارد مثبت شخص انتقاد شونده را ذکر کند و سپس به مورد منفی اشاره کند و بدون اینکه احساسات او را جریحه دار کند، همانگونه که روایت شده یکی از معصومین هنگامی که شخصی را نصیحت می کردند به او گفتند که همه رفتار تو زیباست به جز فلان امر.
2- انتخاب مکان وزمان مناسب، بطوریکه نصیحت در حضور دیگران نباشد تا موجب خجالت نصیحت شونده نشود.
3- احساسات طرف مقابل جریحه دار نشود واین نصیحت دلیلی برای اذیت کردن دیگران نباشد در این صورت عمل خیر نصیحت تبدیل به گناه می شود.
4- اخلاق انتقاد را بیاموزیم، بیاموزیم که چگونه از یک شخص بزرگسال و از کوچک و بافرهنگ و عالم و جاهل و غیره انتقاد کنیم، نقد به معنای اهانت به شخص یا جایگاه اجتماعی او نیست، ما داستان امام حسن و امام حسین علیهما السلام را شنیده ایم که هنگامیکه مرد بزرگسالی را دیدند که اشتباه وضو می گرفت، نخواستند به صورت مستقیم به او بگویند که وضوی شما اشتباه است لذا با روشی بسیار اخلاقی و حکیمانه اشتباه او را گوشزد کردند، سپس آن مرد مسن نصیحت امام حسن و امام حسین علیهما السلام را که به روشی حکیمانه ارائه شده بود را پذیرفت.